Skowron Stanisław Teofil (1900–1976), biolog, profesor UJ i Akad. Med. w Krakowie. Ur. 27 IV w Łoniowie (pow. sandomierski), był synem Józefa, technika-agronoma, i Władysławy z Postków.
S. uczył się w gimnazjach krakowskich, najpierw u pijarów (do r. 1913), następnie w IV Gimnazjum H. Sienkiewicza, gdzie zdał maturę w r. 1918. T. r. rozpoczął studia biologiczne na Wydz. Filozoficznym UJ, które przerwał na czas służby w Legii Akademickiej od listopada 1918 do marca 1919. Kontynuując studia, był zarazem od października 1919 młodszym asystentem w Zakładzie Anatomii Porównawczej u Henryka Hoyera i równocześnie wolnym słuchaczem Wydz. Lekarskiego. Od lipca do listopada 1920 służył jako ochotnik w batalionie akademickim WP. Dn. 29 VIII 1923 uzyskał tytuł doktora filozofii na podstawie dysertacji O czynności wydzielniczej komórek gruczołu tarczowego płazów ogoniastych (Urodela) („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU” T. 22: 1922 z. 8–10) i t. r. został starszym asystentem Zakładu Biologii i Embriologii u Emila Godlewskiego jr. W l. 1924–6 jako stypendysta Fundacji Rockefellera kontynuował studia w pracowniach genetycznych Th. H. Morgana w Columbia University N.Y. (1924) i O. Wingego na uniwersytecie w Kopenhadze (1926) oraz w Stacji Zoologicznej w Neapolu (1925) i angielskiej Stacji Morskiej w Lowestoft (1926). Habilitował się 25 V 1928 na UJ na podstawie rozprawy Materiały do rozwoju mieszańców ryb kostno-szkieletowych (tamże T. 25/26: 1925–6, dział AB) i uzyskał veniam legendi z zakresu zoologii eksperymentalnej. Do wybuchu wojny wykładał fizjologię zwierząt bezkręgowych, parazytologię, embriologię, ewolucjonizm i biologię ogólną na UJ, a także w Państwowym Pedagogium w Krakowie i w Instytucie Pedagogicznym w Katowicach. W r. 1938 mianowano go profesorem tytularnym UJ. Zajmował się wówczas fizjologią mięczaków i endokrynologią kręgowców; jego badania nad bioluminescencją miały charakter pionierski, m. in. w pracy On the luminescence of some Caphalopodes (,,Rivista di Biologia”, 1926) wykazał, że świecenie głowonogów z rodzaju Sepiola i Heterothentis jest własne, a nie pochodzi z zakażeń bakteriami świetlnymi. W zakresie endokrynologii badał hormon pęcherzykowy (folikulinę), a zwłaszcza mechanizm jego działania u ssaków i wyniki przedstawił we wspólnym z współpracownikami artykule Histopatologiczne zmiany w łożysku królika pod wpływem wstrzyknięć folikuliny („Ginekologia Pol.” T. 12: 1933) i W sprawie ronnego działania folikuliny (tamże T. 13: 1934). Publikował też podręczniki, m. in. Hormony w psychofizycznym rozwoju człowieka (Kr. 1936) oraz prace: Organizm a życie psychiczne (W. 1934, wspólnie ze Stefanem Szumanem) i Dziedziczność u człowieka (Lw. 1939).
Na początku okupacji niemieckiej S. został aresztowany 6 XI 1939 podczas tzw. Sonderaktion Krakau i był więziony w obozach koncentracyjnych Sachsenhausen (do marca 1940) i Dachau (do stycznia 1941). Po powrocie do Krakowa pracował w laboratorium analiz lekarskich prywatnej lecznicy i równocześnie na tajnym Uniwersytecie kierował zorganizowanymi przez siebie w lipcu 1942 studiami farmaceutycznymi. Wykładał także biologię i embriologię dla studentów medycyny i rolnictwa. Tego okresu dotyczą jego Wspomnienia z pobytu w Dachau. Organizacja pracy „naukowej” w obozie (Kr. 1945, 1946) i Wspomnienia z organizacji tajnego nauczania na Studium Farmaceutycznym („Roczn. Kom. Nauk Pedagog.” T. 13: 1971).
Po wojnie S. objął Katedrę i Zakład Biologii i Embriologii na Wydz. Lekarskim UJ (od r. 1950 Akad. Med.) jako zastępca profesora (1945), następnie profesor nadzwycz. (1946) i zwycz. (1954). Ponadto w l. 1947–9 był dziekanem Wydz. Lekarskiego i p.o. kierownikiem Katedry Historii Medycyny (1948–50). Kontynuował przedwojenne wykłady najpierw na UJ, potem w Akad. Med., poszerzając ich zakres o genetykę, mechanizmy regeneracji oraz historię zoologii. W r. 1965 przekazał kierownictwo Katedry wieloletniemu współpracownikowi Zbigniewowi Srebrze i zaprzestał dydaktyki, poświęcając się pracy badawczej w ramach PAN, której był od r. 1952 członkiem korespondentem. W r. 1954 zorganizował i objął kierownictwo Zakładu Zoologii Doświadczalnej PAN, a po jego przekształceniu w r. 1969 w Zakład Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej do r. 1970 kierował jego Pracownią Zoologii Doświadczalnej, przewodnicząc cały czas Radzie Naukowej Zakładu (do r. 1972). Ponadto był członkiem Komitetów: Medycznego, Zoologicznego oraz Ewolucjonizmu PAN.
W powojennych badaniach S-a dominowały zagadnienia ontogenezy, a zwłaszcza prace nad wtórnymi zjawiskami rozwojowymi czyli regeneracją; m. in. prowadził badania nad regeneracją centralnego systemu nerwowego u niższych kręgowców, nad mechanizmem i skutkami przeszczepiania komórek blastemy regeneracyjnej w obręb innych tkanek oraz nad zależnością regeneracji narządów zewnętrznych płazów od funkcji układu nerwowego. Opublikował z tego zakresu prace: razem z Kazimierzem Maroniem i Henrykiem Roguskim Wpływ wycinania mózgu i przecinania rdzenia kręgowego na regenerację u zarodków i młodych kijanek platanny Xenopus laevis („Folia Biologica” 1955 z. 1) i wspólnie z Zofią Komalą – Regeneracja kończyn u Xenopus laevis po przeobrażeniu (tamże 1957 z. 1–2). Za prace nad regeneracją tkanki otrzymał Nagrodę Państwową II stopnia w r. 1955. Zainicjował również badania nad kariosystematyką rzadkich ssaków, zmianami normalnej reaktywności immunologicznej u dorosłych zwierząt oraz z zakresu cytogenetyki człowieka, organizując w ramach kierowanego przez siebie Zakładu pracownie kariologii, immunologii i genetyki pierwotniaków. Jako autor nowoczesnej koncepcji biologii lekarskiej i twórca szkoły w zakresie biologii eksperymentalnej w Polsce kontynuował tradycje krakowskich nauk biologicznych, których dzieje od końca w. XIX do drugiej wojny światowej opisał w pracy Biologiczna szkoła krakowska (W. 1970). Wypromował 77 doktorów, jego uczniami byli późniejsi profesorowie: Maria Jordan, Z. Komala, Halina Kościuszko, Stanisław Łukiewicz, Józef Niweliński, Ewa Przyboś, Z. Srebro, Ryszard Wróblewski i Stanisław Zajączek. Współpracował z placówkami zajmującymi się podobną problematyką w USA, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Włoszech, Czechosłowacji i ZSRR.
Ogółem S. ogłosił ponad 60 prac naukowo-doświadczalnych w czasopismach krajowych i zagranicznych, prócz tego kilka wielokrotnie wznawianych podręczników i monografii; tu należy m. in.: Dziedziczność (W. 1960, 1962, 1969), Ewolucjonizm (W. 1963, 1966, 1967, po rosyjsku: W. 1965) oraz Biologia ogólna (W. 1965, 1966, po rosyjsku: W. 1968). Był też redaktorem dwutomowej pracy zbiorowej Biologia XX wieku (W. 1971) i autorem kilkunastu prac popularnonaukowych jak np.: Świat mikroskopu. Szkice przyrodnicze dla młodzieży (Kr. 1946), Hormony i ich znaczenie w organizmie człowieka (W. 1950), O dziedziczności (W. 1952) i Od komórki do niemowlęcia (W. 1955, 1958). Od r. 1946 współpracował z czasopismem „Wszechświat”, w l. 1952–6 jako jego redaktor naczelny, w r. 1953 założył kwartalnik „Folia Biologica” i był jego redaktorem naczelnym (do r. 1975). Był członkiem założycielem Polskiego Tow. Endokrynologicznego (1951) i członkiem (od r. 1966) Komitetu do Badań Nowotworów Człowieka (Human Tumor Cytogenetics Group). Od r. 1946 należał do Polskiej Partii Socjalistycznej, następnie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, z której wystąpił w r. 1956. Zmarł 28 V 1976 w Krakowie i pochowany został na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1956), Medalem «Za długoletnią służbę» (1938) i Medalem KEN (1974).
W małżeństwie zawartym w r. 1923 z Heleną z Jasiców (1899–1983) miał S. dwoje dzieci: syna Ryszarda (ur. 1925), oficera WP, i córkę Annę Skowron-Cendrzak (ur. 1932), biologa, profesora Instytutu Farmakologii PAN.
Feliksiakowa J., Polska bibliografia zoologiczna za lata 1945–1954, Wr. 1969; Słownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, W. 1991 I z. 1; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Katalog polskiej literatury biologicznej za lata 1935–1959; Katalog polskiej literatury matematyczno-przyrodniczej za lata 1919–1949; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; toż za l. 1947–52, Wr. 1973 III; Adamowiczowa J., Nagrody Państwowe w latach 1948–1980. Informator, Wr. 1983; Białoń J., Grochowski J., Profesorowie i docenci Akademii Medycznej w Krakowie 1950–1970, Kr. 1970; Biogramy uczonych pol., cz. II Nauki biologiczne; Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984; Wachholz i in., Skład osobowy Wydz. Lek. i Farmac. UJ, Akad. Med.; – Dryl S., Stanisław Skowron, „Nauka Pol.” 1969 nr 3 s. 59–62 (fot.); Fedorowicz Z., Dzieje zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1780–1960, Kr. 1965; Grochowski J., Białoń J., Kronika Akademii Medycznej w Krakowie 1950–1970. Kr. 1972; Krakowscy laureaci nagród państwowych, „Dzien. Pol.” 1955 nr 179; Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945, Kr. 1975; Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II 605–6, 704–6, 710, 715, 719, 721, 725; Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945, W. 1977; Zaborowski J., Poznański S., Sonderaktion Krakau. W dwudziestą piątą rocznicę 6 listopada 1939, W. 1964 s. 70, 93, 102, 111–12, 153–4; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Wspomnienia farmaceutów z lat 1939–1945, Kr. 1975; Wspomnienia pośmiertne: „Folia Biologica” 1976 nr 4 s. 345–7 (M. Jordan, fot.), „Przegl. Zoolog.” 1976 z. 4 s. 389–91 (M. Jordan i K. Rzehak, fot.), „Wiad. Lek.” 1977 nr 21 s. 1713–16 (A. Korsak, fot.), „Wszechświat” 1976 z. 10 s. 258–9 (K. Maron, fot.); – „Dzien. Pol.” 1983 nr 37 (nekrolog żony S-a); Nekrologi z r. 1976: „Dzien. Pol.” nr 123, 124, 125, 127, 132, „Tryb. Ludu” nr 129, „Tyg. Powsz.” nr 33, „Życie Warszawy” nr 129; – Arch. UJ: sygn. S II 619 (teczka osobowa), WF II 121 (teczka habilitacyjna), WF II 504 (teczka doktorska).
Stanisław Tadeusz Sroka